Όταν στο τέλος της δεκαετίας του ’60 ο καθολικός κληρικός Ιβάν Ίλιτς έγραφε το βιβλίο «μια κοινωνία χωρίς σχολεία» διατυπώνοντας ένα αμείλικτο «κατηγορώ» κατά του σχολείου του δογματισμού και του βερμπαλισμού κάποιοι μίλησαν για «εξορκισμούς από τον άμβωνα».
Λίγα όμως χρόνια αργότερα, το κίνημα για την ριζική ανάπλαση του σχολείου είχε αποκτήσει τέτοια δυναμική που στο ημέτερο «Βήμα» της 4ης Ιουλίου του 1972 αναδημοσιεύθηκε το περίφημο άρθρο του Γάλλου καθηγητή Grossin με τον απίστευτο τίτλο: «το σχολείο διαστρέφει την παιδεία».
Το μέλλον ήρθε γρηγορότερα απ’ όσο το περίμεναν και οι πιο απαισιόδοξοι προάγγελοί του και η πληροφορία, τα πολιτικά δρώμενα και τα τεχνολογικά επιτεύγματα ανάγκασαν το σχολείο των ταριχευμένων ιδεών και γνώσεων να αλλάξει χωρίς όμως ποτέ να πάψει να αντιπροσωπεύει το χθες.
Το σύγχρονο ελληνικό σχολείο ανεξάρτητα από τις αιώνιες στερεότυπες αιτιάσεις και παρά την απουσία αξιολόγησης, κατά μαγικό εν πολλοίς τρόπο, στηριζόμενο μόνο στην πρωτοβουλία και την δράση των μαχόμενων εκπαιδευτικών έχει συγκλίνει σε σημαντικό βαθμό με την κοινωνία. Η ισχυροποίηση όμως του σχολικού παιδαγωγικού περιβάλλοντος απαιτεί εκτός των άλλων ζητημάτων της διδακτικής και διαθεματικής προσέγγισης της γνώσης, μια συνολική αναθεώρηση των θεσμών της σχολικής ζωής οι οποίοι έχουν απονεκρωθεί και διαστρέφουν την έννοια της συμμετοχικής και συλλογικής προσπάθειας.
Ο θεσμός της σχολικής «εκπαιδευτικής» εκδρομής ιδίως στην δευτεροβάθμια βαθμίδα έχει απολέσει κάθε συλλογικό και μορφωτικό στόχο.
Από τους καθιερωμένους μηνιαίους περιπάτους μέχρι την πενθήμερη εκδρομή της Γ΄ Λυκείου απουσιάζει παντελώς ο προγραμματισμός, η έμπνευση, η πρωτοβουλία, ο εναλλακτικός προορισμός.
Είναι δυνατόν για παράδειγμα να μην έχει πραγματοποιηθεί ποτέ μια μαθητική εκδρομή στην ωραιότερη κατά τον Ηρόδοτο ελληνική πόλη της Σάμου στα έγκατα της οποίας υπάρχει το Ευπαλίνειο όρυγμα, το μεγαλύτερο μνημείο της αρχαίας εφαρμοσμένης γεωμετρίας; Γιατί άραγε να μην συνδυάζεται μια πενθήμερη εκδρομή με τα χειμερινά σπορ στις λευκές κορυφές του Καϊμακτσαλάν;
Ο εκμαυλισμός των εφηβικών συνειδήσεων μέσω των free tickets και οι κατευθυνόμενες από ειδικευμένους operators μαθητικές εκδηλώσεις – με πρόφαση την ενίσχυση της πενθήμερης – στα μεγάλα club των ορθίων και των καθημένων του δεκαπενταμελούς με «μπουκάλι» είναι το ηθικό καταστάλαγμα μιας καλά οργανωμένης ψυχαγωγικής διαδικασίας που συχνά αποσυντονίζει τους μαθητές στην πιο κρίσιμη καμπή λίγο πριν από τις γενικές εξετάσεις.
Ένας άλλος θεσμός, η σχολική γιορτή, έχει – με ελάχιστες φωτεινές εξαιρέσεις – τυποποιηθεί σε τέτοιο βαθμό, με αποτέλεσμα να εκφυλισθεί σε μια πληκτική επανάληψη των ίδιων πανηγυρικών, των ίδιων απαγγελιών και των ίδιων σημαιοστολισμών.
Με συνοπτικές διαδικασίες χωρίς συλλογικότητα και με σημείο τριβής το αν δικαιούται το παιδί ενός οικονομικού μετανάστη να σηκώνει την ελληνική σημαία, οι σχολικές γιορτές έχουν ουσιαστικά προστεθεί στις πάμπολλες αργίες του σχολικού έτους.
Ο σχολικός αθλητισμός, ένας άλλος αναγκαίος θεσμός της σχολικής ζωής καρνικοβατεί ανάμεσα στον πρωταθλητισμό των υψηλών στόχων με όλα τα μέσα και τις αντιπαροχές και στην γυμναστική δραστηριότητα στις ακατάλληλες σχολικές αυλές.
Τα μαθητικά συμβούλια, τέλος, από αναγκαίο πρότυπο δημοκρατικής λειτουργίας στην μικρή πολιτεία του σχολείου έχει γίνει μια διαδικασία χωρίς περιεχόμενο και όραμα. Εκλογές παρωδία χωρίς κριτήρια αξιοσύνης, χωρίς επιχειρήματα και προτάσεις, ο θεσμός έχει αφεθεί στην τύχη του και έχει απαξιωθεί στα μάτια των ίδιων των μαθητών όπως δείχνει και έρευνα της Ο.Ε.Φ.Ε. για τις απόψεις των νέων αναφορικά με τους θεσμούς της σχολικής ζωής.
Η παρακμή όμως των θεσμών στο ελληνικό σχολείο μπορεί να αντιμετωπισθεί άμεσα χωρίς το κόστος – πολιτικό ή οικονομικό – να αποτελεί εμπόδιο στην συνολική τους ανάπλαση. Διαφορετικά πρέπει να αποδεχθούμε αυτό που οι ίδιοι οι μαθητές επιβεβαιώνουν με την μικρή τους συμμετοχή: ότι η εκδρομή είναι μία αμφίβολης ποιότητας «ψυχαγωγία», η σχολική γιορτή μια στερεοτυπία και ο αθλητισμός ώρα κενή ή έπαθλο εγωπληξίας.
Η «κοινωνία δίχως σχολεία» του Ίλιτς είναι ίσως προτιμότερη από τα «σχολεία που διαστρέφουν την παιδεία» και εμπεδώνουν στους εφήβους μαθητές μας την έλλειψη της συλλογικότητας, της κοινωνικότητας, της αξιοκρατίας και εν τέλει της ίδιας της δημοκρατίας.